Η ψυχολογική διαχείριση του καρκινοπαθούς με βάση τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του

Τα προσωπικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων επηρεάζουν τον τρόπο διαχείρισης των όποιων ψυχοπιεστικών καταστάσεων, όπως για παράδειγμα έναν καρκίνο. Κατά συνέπεια, η θεραπευτική ομάδα αξίζει να προσεγγίζει τον ασθενή λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Θα αναφερθώ στην ψυχολογική διαχείριση ορισμένων προσωπικοτήτων ενδεικτικά.

Η υπεραπαιτητική προσωπικότητα

Τα προσωπικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων επηρεάζουν τον τρόπο διαχείρισης των όποιων ψυχοπιεστικών καταστάσεων, όπως για παράδειγμα έναν καρκίνο. Κατά συνέπεια, η θεραπευτική ομάδα αξίζει να προσεγγίζει τον ασθενή λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Θα αναφερθώ στην ψυχολογική διαχείριση ορισμένων προσωπικοτήτων ενδεικτικά.

Η ψυχολογική αντιμετώπιση ενός καρκινοπαθούς ανθρώπου με υπεραπαιτητική προσωπικότητα είναι πολύπλοκο θέμα, καθώς οι δυσκολίες της σωματικής νόσου επιβαρύνονται με εκείνες της δυσλειτουργικής προσωπικότητας. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν γενικά πολλές απαιτήσεις από τους άλλους, ιδιαίτερα όταν νοσήσουν. Έχουν έντονη ανάγκη για έλεγχο καταστάσεων, προσώπων καθώς και υπερβολικές απαιτήσεις από το ιατρικό, το νοσηλευτικό προσωπικό αλλά και από τους οικείους τους. Αμφισβητούν εύκολα ιατρικές αποφάσεις και ζητούν εξαντλητικές εξηγήσεις.

Είναι βοηθητικό να κατανοήσουμε τις ψυχολογικές τους ανάγκες, να μην έχουμε μία επικριτική στάση μπαίνοντας σε άγονες αντιπαραθέσεις. Η επικοινωνία πρέπει να είναι σαφής, ειλικρινής, χωρίς υποσχέσεις ή υπεκφυγές. Χρειάζεται να δείχνεις ιδιαίτερο ενδιαφέρον και να απαντάς με σαφήνεια σε κάθε απορία τους. Προσοχή σε αμφίσημα, αντιφατικά ή ασαφή μηνύματα. Αν χρειαστούν μα μπουν όρια, θα τεθούν με ευγένεια.

Η Γνωσιακή θεραπεία εστιάζοντας στην αναγνώριση και αναθεώρηση των δυσλειτουργικών σκέψεων και των γνωστικών διαστρεβλώσεων, βοηθά στη μείωση του άγχους και στην αποδοχή της μερικής απώλειας ελέγχου λόγω της ασθένειας.

Η υποστηρικτική ψυχοθεραπεία ενθαρρύνει τον ασθενή να εκφράσει τα συναισθήματά του, φόβο, θυμό, άγχος, αγωνία, χωρίς ντροπή και προσπαθεί να χτίσει μια θεραπευτική σχέση βασισμένη στην εμπιστοσύνη.

Επιφυλακτική, καχύποπτη & φιλόνικη προσωπικότητα

Οι άρρωστοι αυτοί στην κοινωνική, επαγγελματική, ακόμη και στην οικογενειακή τους ζωή είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικοί, καχύποπτοι, εριστικοί, ευερέθιστοι. Εύκολα αμφισβητούν τις καλές προθέσεις των άλλων. Το έντονο άγχος που τους προκαλεί ο καρκίνος, είναι η αφορμή για να εκδηλώσουν εύκολα τον θυμό, ακόμα και την οργή τους. Δυσκολεύονται να εμπιστευτούν επαγγελματίες υγείας και συγγενείς. Αναζητούν κρυφά κίνητρα, νιώθουν ότι οι άλλοι κάτι τους κρύβουν. Εύκολα παρερμηνεύουν. Ουδέτερες δηλώσεις τις ερμηνεύουν ως επιθετικές, δοκιμάζουν τα όρια των άλλων για να επιβεβαιώσουν τις υποψίες τους. Συχνά η καχυποψία λειτουργεί ως άμυνα. Χρειάζεται να είσαι ιδιαίτερα προσεκτικός στο τι θα πεις και πώς θα το πεις. Θέλει πολύ υπομονή και ηρεμία από τους θεράποντες.

Η ψυχολογική υποστήριξη ενός ανθρώπου με επιφυλακτική, καχύποπτη και φιλόνικη προσωπικότητα απαιτεί λεπτότητα, υπομονή, ευελιξία και στρατηγική. Τι μπορεί να βοηθήσει;

Το να καλλιεργηθούν σχέσεις εμπιστοσύνης. Αυτό θα γίνει με το αν είμαστε ειλικρινείς, σταθεροί και συνεπείς σε αυτά που λέμε και κάνουμε. Να μην μιλάμε με βεβαιότητες, γιατί αν η ζωή τις ανατρέψει, θα χαθεί κάθε βαθμός εμπιστοσύνης. Να μιλάμε με πιθανότητες. Να μην ωραιοποιούμε καταστάσεις σε μια προσπάθεια καθησυχασμού ή τόνωσης της ψυχολογίας του ασθενή.

Καθώς ο καρκίνος αναδεικνύει τις αδυναμίες, την ευαλωτότητά μας και υπενθυμίζει το εύθραυστο της ζωής, είναι καλό να βοηθήσουμε να αναγνωρίσει ο πάσχων και να αποδεχθεί τους φόβους του. Εννοείται ότι δεν είμαστε επικριτικοί στην οποιαδήποτε έκφραση συναισθημάτων. Εδώ να τονίσω ότι ο καρκίνος μπορεί να ενεργοποιήσει και τις φωτεινές, δυνατές πλευρές ενός ανθρώπου και να ενεργοποιήσει ικανότητες και δεξιότητες ξεχασμένες. Έχω ακούσει αρκετές φορές από καρκινοπαθείς να λένε: «Από τότε που εμφανίστηκε ο καρκίνος στη ζωή μου άρχισα να ζω».

 Επειδή οι άνθρωποι αυτοί είναι δύσπιστοι, είναι σημαντικό να συμμετέχουν ενεργά στη λήψη αποφάσεων. Καλό είναι να συναποφασίζουμε συμμετέχοντας και οι ίδιοι στην ευθύνη των επιλογών όπου είναι εφικτό. Μπορούμε να κατευθύνουμε διακριτικά μέσω ερωτήσεων και όχι μέσω επιβολής. «Εγώ προτείνω αυτό, αλλά μπορεί εσύ να έχεις να προτείνεις κάτι άλλο. Τι λες;».

Η Γνωσιακή-συμπεριφορική προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει στην αναγνώριση σε πρώτη φάση των αρνητικών και δυσλειτουργικών σκέψεων και σε δεύτερη φάση στην αναθεώρηση των μοτίβων σκέψεων. Η αλλαγή της οπτικής γωνιάς και της ερμηνευτικής ματιάς είναι βασικός στόχος. Οι γιατροί καλό είναι να εξηγούν με ειλικρίνεια και να δίνουν χρόνο για ερωτήσεις. Αν χρειαστεί θα μπουν όρια με διακριτικότητα, σεβασμό αλλά και αποφασιστικότητα.

Η φοβισμένη και αγχώδης προσωπικότητα

Οι άνθρωποι αυτοί έχουν έντονο φόβο για τη νόσο και την πορεία της, ακόμη και αν πρόκειται για καλοήθη περίπτωση πρώτου σταδίου. Υπεραναλύουν τα συμπτώματα, τις παρενέργειες και εστιάζονται στα αρνητικά δεδομένα προσπερνώντας τα όποια θετικά.

Χρειάζεται να είμαστε ήρεμοι και να έχουνε έναν ψύχραιμο και καθησυχαστικό τόνο. Όχι πολλές και αναλυτικές πληροφορίες. Χρειάζεται να αποδομηθεί βήμα-βήμα μέσα σε ρεαλιστικά πλαίσια ο κάθε φόβος. Για να γίνει αυτό χρειάζεται να ακούσουμε με ενσυναίσθηση τους φόβους του ασθενή, όσο υπερβολικοί ή και παράλογοι και αν μας φαίνονται. Αυτό θα τον κάνει να νιώσει ότι κάποιος τον ακούει και έτσι χτίζεται σχέση εμπιστοσύνης νιώθοντας σχετικά ασφαλής. Είναι καλό να κατανοήσουμε πώς αντιλαμβάνεται την όλη κατάσταση, τι σημαίνει, τι συμβολίζει γι’ αυτόν ο καρκίνος, ποιες είναι οι υπαρξιακές του αγωνίες.

Και πάλι η Γνωσιακή-Συμπεριφορική θεραπευτική προσέγγιση μέσω της αναγνώρισης και αναδιαμόρφωσης των δυσλειτουργικών σκέψεων θα ανακουφίσει από το άγχος. Η αντιμετώπιση του άγχους μπορεί να γίνει με το να βοηθήσουμε τον ασθενή να παρατηρεί και να παίρνει απόσταση από τις αγχώδεις σκέψεις, τα απαισιόδοξα συναισθήματά του και τις δυσάρεστες αναμνήσεις του. Να τις διαχειρίζεται κριτικά και να τις «αντιμιλά», αντί να τις αποδέχεται άκριτα. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει πολύ, καθώς αν αλλάξει την οπτική ματιά που βλέπει τα πράγματα, μπορεί να αλλάξει ακόμη και ολόκληρη η ζωή του. «Ταράσσει του ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα». Βοηθάει και η εκπαίδευση σε τεχνικές χαλάρωσης.

Ο καρκίνος ενεργοποιεί βασικά υπαρξιακά θέματα. Ποιος είμαι, που πάω, τι κατάφερα, υπάρχει μετά θάνατο ζωή; Εφόσον ο άνθρωπος είναι έτοιμος και διαθέσιμος, η υπαρξιακή θεραπευτική προσέγγιση με την νοηματοδότηση του πόνου και της αρρώστιας, την καλλιέργεια της ελπίδας, η συζήτηση με σεβασμό και διάκριση γύρω από τη ζωή και το φόβο του θανάτου, μπορεί να βοηθήσει πολύ. Ο καρκίνος είναι ένα μεγάλο πρόβλημα αλλά και μια ευκαιρία για επαναπροσδιορισμό της ουσίας της ζωής και των σχέσεων. Ο ψυχίατρος Βίκτωρ Φραγκλ που έζησε τρία χρόνια σε τέσσερα στρατόπεδα συγκέντρωσης έγραψε: «Αν η ζωή έχει νόημα στη χαρά, τότε έχει νόημα και στον πόνο. Αρκεί να νοηματοδοτήσουμε τον προσωπικό πόνο. Γιατί ένας ανόητος πόνος δεν αντέχεται».

Η συμμετοχή σε θεραπευτικές ομάδες στήριξης για ογκολογικούς ασθενείς βοηθά, καθώς ο ασθενής νιώθει πως δεν είναι μόνος). Η απομόνωση και η απόσυρση δημιουργούν επιπρόσθετα προβλήματα. Σε περιπτώσεις σοβαρού άγχους, κατάθλιψης ή κρίσεων πανικού, Πιθανότατα θα χρειαστεί φαρμακευτική αγωγή σε συνδυασμό με ψυχοθεραπεία.

Η σαγηνευτική-ναρκισσιστική προσωπικότητα

Για τους ανθρώπους αυτούς η εξωτερική εικόνα έχει πολύ μεγάλη σημασία. Έχουν μεγάλη ανάγκη για προσοχή, θαυμασμό. Θέλουν να νιώθουν γοητευτικοί. Η χημειοθεραπεία, η ακτινοθεραπεία, η ορμονοθεραπεία και οι χειρουργικές επεμβάσεις επηρεάζουν το σώμα και καθώς χάνουν τον έλεγχο της εξωτερικής τους εικόνας επηρεάζεται η αυτοπεποίθησή τους. Ο καρκίνος εκθέτει το σώμα και πλήττοντας την εικόνα, πλήττει καίρια την αυτοεκτίμηση και τον ναρκισσισμό τους. Ας μην ξεχνάμε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουμε ναρκισσιστικά στοιχεία. Όσο περισσότερα ενυπάρχουν, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να αποσταθεροποιηθεί η εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας.

Συχνά η πρώτη αντίδρασή τους είναι η άρνηση και ο θυμός. Αρνούνται τη σοβαρότητα της κατάστασης και δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα. Αργά ή γρήγορα θα την αποδεχθούν και τότε μπορεί να μπουν στο ρόλο του ήρωα για το πώς αντέχουν, πόσο δυνατοί είναι, αναζητώντας πάλι την αναγνώριση, την αποδοχή και τον θαυμασμό των άλλων.

Θα τους βοηθήσουμε ενθαρρύνοντάς τους να μιλήσουν για τους φόβους, την απογοήτευση, τη θλίψη και γενικά να εκφράσουν τα επιμελώς κρυμμένα συναισθήματά τους. Πρέπει να ξέρουμε ότι άνθρωποι με σαγηνευτική-ναρκισσιστική προσωπικότητα μπορεί να βιώνουν τη βοήθεια ακόμη και σαν απειλή: «αν δεχτώ βοήθεια, σημαίνει ότι είμαι αδύναμος, άρα δεν αξίζω».

Έχουν ανάγκη να ακούσουν καμιά καλή κουβέντα παραπάνω και αυτό βοηθάει στο χτίσιμο σχέσης εμπιστοσύνης. Επίσης βοηθάει το να έχουν λόγο και επιλογές στη θεραπεία και σε αποφάσεις που έχουν να κάνουν με την εικόνα του σώματός τους. Έτσι αποδέχονται πιο εύκολα τη βοήθεια νιώθοντας ότι έχουν λόγο, άρα και έλεγχο. Μερικές φράσεις που βοηθούν: «Κανείς δεν είναι πάντα δυνατός», «δεν χρειάζεται να είμαστε συνεχώς ήρωες», «μπορούμε να είμαστε απλά ο εαυτός μας». «Και μόνο που μοιράζεσαι προσωπικές σκέψεις και συναισθήματα, δείχνει τη δύναμή σου». Ποτέ δεν τους μειώνεις, ποτέ δεν τους υποτιμάς, δεν πριμοδοτείς το παιχνίδι της τέλειας εικόνας, το ρόλο του άτρωτου, του ήρωα. Πάντα αφήνεις μικρές ρωγμές μέσα από τις οποίες μπορούν να εκφράσουν την ευαλωτότητα και την αδυναμία τους.

Κλείνοντας θα σας αναφέρω ένα γενικό πλαίσιο αντιμετώπισης των ανθρώπων που έχουν καρκίνο, αλλά και του οποιουδήποτε πάσχοντος ανθρώπου.

Η βιο-ψυχο-κοινωνική προσέγγιση του ανθρώπου είναι το βασικό θεραπευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οφείλει να κινηθεί ο ειδικός. Δηλαδή λαμβάνει υπόψη όχι μόνον τη βιολογική, αλλά και την ψυχολογική και την κοινωνική διάσταση του ανθρώπινου προσώπου. Λέει ο Πλάτων στον Χαρμίδη1 «…αν οι περισσότερες αρρώστιες διαφεύγουν από τους γιατρούς, αιτία είναι ότι αυτοί αγνοούν το σύνολο που πρέπει να υποβάλουν σε θεραπεία, και που αν αυτό δεν είναι καλά, ούτε το μέρος μπορεί να είναι καλά».

Ο τρόπος προσέγγισης του ασθενή με καρκίνο, όπως και κάθε ασθενούς, οφείλει να είναι εξατομικευμένος. Ο Ιπποκράτης έχει πει ότι «Δεν υπάρχει αρρώστια, υπάρχουν άρρωστοι». Έτσι λοιπόν, όχι μόνον ο ογκολογικός, αλλά ο κάθε ασθενής αξίζει να αντιμετωπίζεται με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνον τον ίδιο τον πάσχοντα αλλά και το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζει.

Αν για το γιατρό ο άρρωστος είναι ένας ακόμη πελάτης, για τον ίδιο τον άρρωστο είναι μία και μοναδική η ζωή του. Ο άρρωστος δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα άτομο, ως ένας στατιστικός αριθμός, αλλά ως ένα πρόσωπο που γι' αυτό η ζωή του είναι όλος ο κόσμος ανεξαρτήτως ηλικίας. Το λέω αυτό γιατί υπάρχει σε κάποιους ανθρώπους ένας ηλικιακός ρατσισμός. Υπάρχουν εικοσάχρονοι που έχουν γεράσει στην ψυχή πριν την ώρα τους -κάθε μέρα αραχτοί για ώρες στην καφετέρια ή παρκαρισμένοι μόνιμα απέναντι σε μία οθόνη- και γέροντες με εικοσάχρονη ψυχή. «Αν πεθάνεις πριν πεθάνεις, δεν θα πεθάνεις όταν πεθάνεις».

Κάποια σημεία αναφοράς που αξίζει να βασίζεται το θεραπευτικό πλαίσιο: Σεβασμός στις ανάγκες και τα συναισθήματα του ασθενούς. Διακριτική υποστήριξη. Ειλικρινής επικοινωνία. Οριοθέτηση σε δυσλειτουργικές συμπεριφορές. Ενθάρρυνση για κοινωνική και ψυχολογική υποστήριξη. Ενθάρρυνση για ένταξη σε ομάδες καρκινοπαθών.

Γράφει ο Γιάλομ ότι αυτό που φοβίζει τον άνθρωπο δεν είναι τόσο ο θάνατος, όσο το ότι μπορεί να πεθάνει μόνος, χωρίς ένας άνθρωπος να του κρατά το χέρι. Και όσοι δουλεύουν με ογκολογικούς ασθενείς, οφείλουν να τους κρατάν το χέρι, τόσο σωματικά, όσο και ψυχολογικά. Γιατί το κράτημα, η σύνδεση, η τρυφερή ματιά, το καθαρό βλέμμα, η αγκαλιά, έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. Είναι ωραίο να βλέπετε τους ασθενείς σας να χαμογελούν. Είναι ακόμη πιο ωραίο να ξέρετε πως εσείς είστε η αιτία.

Πηγές:1 Χαρμίδης, ήταν Αθηναίος πολιτικός ο οποίος δραστηριοποιήθηκε κατά την διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ. Θείος του Πλάτωνα.