Πόνος: Πηγή προβλημάτων ή ευκαιρία αλλαγών;

Ματαίωση, αποτυχία, αδικία, βία, ανεκπλήρωτος έρωτας, μοναξιά, τραυματισμοί, αρρώστιες, αναπηρία, ανεργία, θάνατος, κρίσεις προσωπικές, οικογενειακές, κοινωνικές, ανθρωπιστικές, οικονομικές, οικολογικές... Όλα αυτά έχουν ένα κοινό παρονομαστή. Τον πόνο.

Ψυχολογική θεώρηση του πόνου και της αντιμετώπισής του

Ματαίωση, αποτυχία, αδικία, βία, ανεκπλήρωτος έρωτας, μοναξιά, τραυματισμοί, αρρώστιες, αναπηρία, ανεργία, θάνατος, κρίσεις προσωπικές, οικογενειακές, κοινωνικές, ανθρωπιστικές, οικονομικές, οικολογικές... Όλα αυτά έχουν ένα κοινό παρονομαστή. Τον πόνο.

Δεν μπορεί να υπάρξει ζωή χωρίς πόνο. Η φράση «πονώ, άρα υπάρχω» ανήκει στον Ντοστογιέφσκι. Ο άνθρωπος γεννάται με ωδίνες, ζει συντροφιά με τον πόνο και πεθαίνοντας προκαλεί πόνο στα οικεία του πρόσωπα.

Γεννιόμαστε αγκαλιά με το τραύμα της γέννας. Ενώ ως έμβρυα ζούμε σε ένα ασφαλές, ήσυχο, υγρό περιβάλλον, ξαφνικά ερχόμαστε σε έναν κόσμο με φωνές, αέρα και εκτυφλωτικό φως. Νιώθουμε γίγαντες να μας πασπατεύουν, να μας αναποδογυρίζουν, να μας πιλατεύουν. Αυτό συνιστά τραυματικό σοκ, αναγκαίο βέβαια, αλλά δεν παύει να είναι ένα τραύμα. Αλλά και η συνέχεια μπορεί να κρύβει πόνο. Γράφει η Κική Δημουλά στο ποίημά της: Το σπάνιο δώρο:

Kαινούργιες θεωρίες.

Tα μωρά δεν πρέπει να τ' αφήνετε να κλαίνε.

Αμέσως να τα παίρνετε αγκαλιά.

Αλλιώς υπόκειται σε πρόωρη ανάπτυξη

Το αίσθημα εγκατάλειψης ενηλικιώνεται αφύσικα

Το παιδικό τους τραύμα βγάζει δόντια, μαλλιά, νύχια γαμψά, μαχαίρια.

Σας υπενθυμίζω ότι μόλις πριν λίγα χρόνια κυριαρχούσε η αντίληψη ότι τα βρεφάκια δεν έπρεπε να τα παίρνεις για πολύ αγκαλιά για να μην κακομάθουν. Αν αυτό συμβαίνει συχνά, συνιστά μία κακοποιητική συμπεριφορά που προκαλεί άγχος, μεγάλη αγωνία και ψυχικό πόνο στο ανυπεράσπιστο βρεφάκι με τις επιπτώσεις να το ακολουθούν στη μετέπειτα ενήλικη ζωή του. Να τονίσω ότι το βρεφάκι όπως και το μικρό παιδί δεν θέλει απλώς αγκαλιά, έχει ανάγκη την αγκαλιά.

Η προσωπική στάση του ανθρώπου απέναντι στο πόνο συχνά επικαθορίζει τον ίδιο τον πόνο. Ο τρόπος που τον αντιλαμβανόμαστε, τον ερμηνεύουμε και τον αντιμετωπίζουμε, μπορεί να τον δυναμώνει ή να τον αποδυναμώνει. Ο πόνος είναι ένα πρόβλημα και ταυτόχρονα ένα εν δυνάμει δώρο που κανένας δεν θέλει. Και όμως! Ο πόνος μάς προειδοποιεί, μας προστατεύει, μας ωθεί να ωριμάσουμε, να γίνουμε σοφότεροι.

Ο πόνος όπως και η αρρώστια αν αξιοποιηθούν, μπορεί να αποδειχθούν ευλογία γιατί λειτουργούν σαν ξυπνητήρι, σαν συναγερμός. Θυμηθείτε ότι ασθένειες που δεν πονούν όπως η υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης, παθήσεις του θυρεοειδούς, ο καρκίνος στα πρώτα στάδια, είναι ύπουλες και γι’ αυτό το λόγο είναι επικίνδυνες. Ενώ τα ενοχλητικά συμπτώματα, η δυσφορία, ο πόνος, είναι αυτά που θα μας οδηγήσουν στο γιατρό και ταυτόχρονα είναι οι οδηγοί του γιατρού για τη διάγνωση και θεραπεία.

Βεβαίως, ο πόνος μπορεί να μας κάνει να υποφέρουμε, ακόμη και να μας διαλύσει. Σωματικά, ψυχικά, κοινωνικά, οικονομικά. Ο υπερβολικός και ανεξέλεγκτος πόνος εξαντλεί τις σωματικές δυνάμεις, τραυματίζει την ψυχική ηρεμία και μπορεί να εξαθλιώσει την αξιοπρέπεια και τη ζωή ενός ανθρώπου.

Ακόμη όμως και σε αυτές τις οριακές καταστάσεις υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν όχι απλώς να εξισορροπήσουν την κατάσταση, αλλά και να θαυματουργήσουν. Το παράδειγμα των χιλιάδων αθλητών με τις χίλιες-δυό αναπηρίες που παρακολουθούμε στις παραολυμπιάδες είναι μία απτή απόδειξη.

Ο πόνος συνήθως κάτι έχει να μας πει. Αξίζει λοιπόν πέρα από την ανακούφιση του πόνου, να αφουγκραζόμαστε το μήνυμά του, να τον επεξεργαζόμαστε και να μην τον αντιμετωπίζουμε συμπτωματικά σε ένα επιφανειακό επίπεδο.

Θα σας αναφέρω μερικές λέξεις κλειδιά ως προς τη διαχείριση και αντιμετώπιση του πόνου: Ερμηνεία, εστιασμός, οπτική γωνιά, στάση ζωής, μοίρασμα, εκπαίδευση, πίστη, λόγος και νόημα ζωής.

Η ερμηνεία που δίνουμε στον πόνο επηρεάζει τα χαρακτηριστικά του. «Ταράσσει τους ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα» … Τι σημαίνει ο πόνος για τον πάσχοντα; Πολλές φορές το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι ο πόνος, αλλά ο φόβος του πόνου. Ο φόβος ότι θα περισσέψει ο πόνος, ο φόβος για το τι κακό μπορεί δυνητικά να μας προξενήσει. Αυτοί οι φόβοι μπορεί να τυραννούν πολύ περισσότερο τους πάσχοντες σε σχέση με το πρόβλημα αυτό καθαυτό.

Ο εστιασμός του νου έχει σημασία. Όταν αρχίζει ο οδοντόπονος, ο κεφαλόπονος αμέσως περνάει λέει μια Εβραϊκή παροιμία. Τι αλλάζει; Ο εστιασμός.  

Η οπτική γωνιά θεώρησης του πόνου επηρεάζει σημαντικά τον ίδιο τον πόνο σε πολλές περιπτώσεις. Το να σκέφτεσαι και αυτό θα περάσει, επιδρά διαφορετικά από το να σκέφτεσαι ανυπόμονα πότε θα περάσει.

Στάση ζωής. Ξέρετε πόσες φορές άκουσα τη φράση: "Γιατί να συμβεί αυτό σε μένα"! Βεβαίως ευχής έργον είναι να μην συμβαίνει κανένα κακό σε κανένα. Αλλά αυτό είναι μία ευχή. Η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Αυτός που ρωτά "γιατί σε μένα" πρέπει πρώτα να απαντήσει στην ερώτηση: "γιατί στον άλλον;"

Η αυτοκυριαρχία, η αυτοπειθαρχία, η υπομονή, η ψυχραιμία, η αισιοδοξία, δημιουργούν ένα ποιοτικότερο εσωτερικό πλαίσιο αντιμετώπισης του πόνου, από ότι ο πανικός, η ανυπομονησία, η γκρίνια και ο θυμός. Θυμηθείτε ότι ο θυμός, η πικρία, η απογοήτευση για το ότι υποφέρεις, αυξάνουν τα επίπεδα του στρες και αυτό αυξάνει τον πόνο.

 Το μοίρασμα του πόνου με κάποιους φίλους βοηθά στην άμβλυνσή του. Η συμμετοχή μας σε ομάδες και η επικοινωνία με τους ανθρώπους, απαλύνουν τον πόνο. Όσο αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα περιορισμένοι στην ατομικότητά μας, η ένταση του πόνου πολλαπλασιάζεται. Συζητώντας θα ανακαλύψουμε ότι ανάλογα προβλήματα αντιμετωπίζουν και άλλοι. Καθώς διαπιστώνουμε ότι δεν είμαστε μόνοι, η διαπίστωση της καθολικότητας των προβλημάτων βοηθά. Υπάρχει μία πολύ σημαντική μελέτη με τίτλο: «Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους», που αναφέρεται στην περίοδο της κατοχής. Ένα σημαντικό συμπέρασμα που προκύπτει από τη μελέτη αυτή είναι ότι όσοι λειτούργησαν συλλογικά γλίτωσαν από τον ψυχικό εκμηδενισμό.

Εκπαίδευση: Η αρχαία Σπάρτη εκπαίδευε και προετοίμαζε τα παιδιά της για τον πόνο. Εμείς κάνουμε το ακριβώς αντίθετο. Τον θεωρούμε εξ ορισμού κακό και κάνουμε τα πάντα για να μην πονέσουμε. Θα πάρουμε με μεγάλη ευκολία αντιπυρετικό κι ας έχουμε μόλις 38 πυρετό, θα πάρουμε με το παραμικρό αντιβίωση… Τον βλέπουμε σαν εχθρό. Βεβαίως σε κάποιες ακραίες μορφές έντασης, ο πόνος λειτουργεί σαν εχθρός. Ο ψυχικός πόνος θεωρείται έλλειμμα, ελάττωμα. Είμαστε μια κοινωνία αναλφάβητων στον ψυχικό πόνο, όπως και στον σωματικό. Δεν προετοιμάζουμε τον εαυτό μας και κατά συνέπεια ούτε και τα παιδιά μας για την πραγματικότητα που λέει ότι ο πόνος όχι απλά είναι κομμάτι της ζωής, αλλά μας βοηθάει να επιβιώσουμε, να προσαρμοστούμε στη ζωή και να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι.

Πίστη, λόγος και νόημα ζωής: Γενικά η πίστη βοηθάει. Γράφει ο Αμερικανοεβραίος ψυχίατρος Victor Frankl: «Το νόημα της ζωής μπορεί να βρεθεί σε κάθε στιγμή. Η ζωή δεν παύει να έχει νόημα, ακόμα και υπό το κράτος του φόβου θανάτου. Οι ψυχολογικές αντιδράσεις του ανθρώπου δεν είναι αποκλειστικά αποτέλεσμα των συνθηκών της ζωής του, όσο σκληρές και αν είναι, αλλά εξαρτώνται από την ελευθερία επιλογής νοήματος που δεν χάνεται ποτέ». Ο Φρανκλ, ζώντας κάτω από φρικτές συνθήκες για τρεισήμισι περίπου χρόνια στο Άουσβιτς, παρατήρησε το παράδοξο να επιβιώνουν κάποιοι κρατούμενοι με σχετικά κακή σωματική υγεία, ενώ άλλοι φαινομενικά δυνατοί να μην τα καταφέρνουν. Διαπίστωσε ότι αυτό που έκανε τη διαφορά ήταν η ύπαρξη λόγου να ζήσουν, όποιος και αν ήταν αυτός ο λόγος. Αυτοί που επιβίωσαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, είναι αυτοί που είχαν έναν σημαντικό σκοπό, μια δυνατή ελπίδα, μια ξεκάθαρη πίστη.

 Υπάρχουν εκατομμύρια αφανείς ήρωες της καθημερινότητας που πέρασαν δια πυρός και σιδήρου και έγιναν δυνατότεροι και ωριμότεροι. Που αντί να ενδώσουν στη βαρβαρότητα, ενέδωσαν στην ανθρωπιά και την καλοσύνη. Εξάλλου όπως έλεγε ο Albert Einstein: «Μόνο μέσα σε καταστάσεις κρίσεις μπορεί να ανθίσει ο καλύτερος εαυτός μας». Και αν συμβεί αυτό, θα είναι ευλογία. Γράφει ο Σολζενίτσιν: Μέσα στη φυλακή γνώρισα τι θα πει αγάπη και ελευθερία!

Κάθε καταστροφή φέρει μέσα της τη δυνατότητα για δημιουργία. Αλλά πρέπει να αντέξουμε ενδιαμέσως τον πόνο. Μακάρι να καταφέρουμε να μετατρέψουμε τον πόνο σε ωδίνη. Να γεννηθεί κάτι νέο, ωραίο, υγιές. Αν όμως μετατραπεί ο πόνος, η πίκρα, ο θυμός και η απογοήτευση σε ακαθόριστη οργή και σε τυφλή βία, τότε η ζωή μας θα γίνει περισσότερο αβίωτη. Και η προσωπική και η κοινωνική.

Σε ένα ποίημα ο Σεφέρης γράφει:

«Η ζωή του ανθρώπου είναι καμωμένη από καιρούς.

Καιρός να σπείρεις, καιρός να θερίσεις,

καιρός της θλίψης, καιρός της χαράς,

καιρός της αγάπης, καιρός της μοναξιάς.

Αν το σκεφτείς έτσι,

θα μπορέσεις και στη χαμηλότερη στιγμή να στηριχτείς,

γιατί κι αυτή θα ανήκει σ’ έναν από τους καιρούς της ζωής σου».

Ο πόνος είναι λοιπόν πηγή προβλημάτων ή ευκαιρία αλλαγών; Νομίζω είναι και τα δύο. Κομβικό σημείο ο τρόπος διαχείρισής του και η εν γένει στάση ζωής του πάσχοντος.