Ψυχολογική υποστήριξη του ογκολογικού ασθενή

Οι ασθενείς με καρκίνο βιώνουν πολλές έντονες στρεσογόνες καταστάσεις όπως συχνές ιατρικές επισκέψεις, διαγνωστικές εξετάσεις που απαιτούν χρόνο και χρήματα, βιώνουν την επαναλαμβανόμενη αγωνία της αναμονής των αποτελεσμάτων, το φόβο του θανάτου κ.ο.κ.

Οι ασθενείς με καρκίνο βιώνουν πολλές έντονες στρεσογόνες καταστάσεις όπως συχνές ιατρικές επισκέψεις, διαγνωστικές εξετάσεις που απαιτούν χρόνο και χρήματα, βιώνουν την επαναλαμβανόμενη αγωνία της αναμονής των αποτελεσμάτων, το φόβο του θανάτου κ.ο.κ. Οι δραστηριότητές τους επηρεάζονται καταλυτικά, η καθημερινότητά τους διαφοροποιείται δραματικά καθώς αλλάζουν συνήθειες μιας ζωής και προτεραιότητά τους πλέον είναι η αντιμετώπιση της ασθένειας.

Τι πονάει περισσότερο; Η αρρώστια αυτή καθαυτή, ή ο φόβος για τις επιπτώσεις της; Ο πόνος ή ο φόβος του πόνου; Ο θάνατος ή ο φόβος τού θανάτου; Γράφει ο Γιάλομ ότι αυτό που φοβίζει τον άνθρωπο δεν είναι τόσο ο θάνατος, όσο το ότι μπορεί να πεθάνει μόνος, χωρίς ένας άνθρωπος να του κρατά το χέρι.

Η ψυχολογική στήριξη είναι απαραίτητη, γιατί -εφόσον γίνεται σωστά- διευκολύνει την συναισθηματική έκφραση του δυσβάσταχτου εσωτερικού φορτίου που κουβαλούν οι ασθενείς και βοηθά στην καλύτερη διαχείριση του άγχους, της κατάθλιψης και των όποιων ψυχολογικών και ψυχοσωματικών προβλημάτων. Μπορεί επίσης να μικραίνει το χρόνο αποκατάστασης, να μειώσει τον αριθμό των ιατρικών επισκέψεων και να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής των ασθενών.

Η ψυχολογική στήριξη ξεκινά από την διάγνωση. Όταν η διάγνωση έχει τεθεί και πρόκειται να την ανακοινώσουμε, χρειάζεται ένας ήσυχος και διακριτικός χώρος για μία σωστή επικοινωνία. Το να στεκόμαστε όρθιοι στο διάδρομο, στο δωμάτιο της κλινικής ή στο ιατρείο όταν ανακοινώνουμε τα δύσκολα νέα, εκλαμβάνεται από τον πάσχοντα ότι δεν του δίνουμε ιδιαίτερη σημασία. Ο σύζυγος και τα ενήλικα παιδιά πρέπει να συμπεριληφθούν στη συζήτηση. Βάρος που μοιράζεται βιώνεται πιο ελαφρύ από τον πάσχοντα. Ο βαθμός της οικογενειακής συνοχής παίζει μεγάλο ρόλο. Η αγάπη, η στοργή, η φροντίδα από οικείους ανθρώπους είναι βάλσαμο στην ψυχή του αρρώστου.

Είτε μιλάμε για τη διάγνωση και την πρόγνωση, είτε συζητούμε για οτιδήποτε αφορά τη νόσο, μιλάμε με ενσυναίσθηση και ευαισθησία. Αποφεύγουμε να μιλάμε με ιατρικούς όρους και κατά το δυνατόν δεν χρησιμοποιούμε ιατρική φρασεολογία. Καλό είναι να έχουμε άνεση χρόνου και να είμαστε διαθέσιμοι να απαντήσουμε στις αναπόφευκτες ερωτήσεις. Ακόμη και στις ελάχιστες περιπτώσεις ανθρώπων που θα αποφύγουν να ρωτήσουν, καλό είναι εμείς να τους ενθαρρύνουμε να μιλήσουν. π.χ. να μας πουν τι σκέφτονται, πως αισθάνονται.

Αν για το γιατρό ο άρρωστος είναι ένας ακόμη πελάτης, για τον ίδιο τον άρρωστο είναι μία και μοναδική η ζωή του. Ο άρρωστος δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα άτομο, ως ένας στατιστικός αριθμός, αλλά ως ένα πρόσωπο που γι' αυτό η ζωή του είναι όλος ο κόσμος.

Η βιο-ψυχο-κοινωνική προσέγγιση του ανθρώπινου προσώπου είναι το βασικό θεραπευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οφείλει να κινηθεί ο ειδικός. Δηλαδή λαμβάνεις υπόψη όχι μόνον τη βιολογική, αλλά και την ψυχολογική και την κοινωνική διάσταση του ανθρώπινου προσώπου.

Λέει ο Πλάτων στον Χαρμίδη «…αν οι περισσότερες αρρώστιες διαφεύγουν από τους γιατρούς, αιτία είναι ότι αυτοί αγνοούν το σύνολο που πρέπει να υποβάλουν σε θεραπεία, και που αν αυτό δεν είναι καλά, ούτε το μέρος μπορεί να είναι καλά».

Η ανακοίνωση του καρκίνου αποτελεί ένα εξαιρετικά στρεσογόνο γεγονός για τον ασθενή και για το οικογενειακό περιβάλλον. Η ψυχολογική στήριξη του ογκολογικού ασθενή είναι αναγκαία και πολύτιμη, παρόλο που η σημερινή πραγματικότητα την κάνει να μοιάζει πολυτέλεια. Ως στόχο έχει την κατά το δυνατόν καλύτερη προσαρμογή του ασθενή και των μελών της οικογένειάς του στα νέα δεδομένα της ζωής τους. Αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο καθώς ανατρέπονται οι μέχρι τούδε βεβαιότητες και προκύπτουν προβλήματα όχι μόνον σε επίπεδο σωματικό, αλλά σε ψυχολογικό, επαγγελματικό, οικονομικό και κοινωνικό. Εναγώνια ερωτήματα, υπαρξιακά, θεολογικά, φιλοσοφικά αναδύονται και περιμένουν απαντήσεις. Ο άρρωστος αλλά και η οικογένειά του καλείται να προσαρμοστεί σε αλληλοδιάδοχες ανατροπές και απρόσμενα γεγονότα.

Ο τρόπος προσέγγισης του ασθενή με καρκίνο, όπως και κάθε ασθενή, οφείλει να είναι εξατομικευμένος. Ο Ιπποκράτης έχει πει ότι «Δεν υπάρχει αρρώστια, υπάρχουν άρρωστοι». Έτσι λοιπόν ο κάθε ογκολογικός ασθενής αντιμετωπίζεται με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνον τον ίδιο τον πάσχοντα αλλά και το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζει.

Μερικοί συνηθισμένοι φόβοι των ογκολογικών ασθενών είναι ο φόβος της εγκατάλειψης, το άγχος του αποχωρισμού, ο φόβος των ξένων, ο ανεξέλεγκτος πόνος, ο φόβος του τραυματισμού ή και της απώλειας της ακεραιότητας του σώματος και φυσικά, ο φόβος του θανάτου. Συχνά υπάρχει μια αίσθηση ότι είναι αβοήθητος και ότι δεν υπάρχει ελπίδα. Μπορεί ακόμη ο πάσχων να αισθάνεται άχρηστος και βάρος στους υπόλοιπους.

Η ψυχολογική υποστήριξη εξαρτάται μεταξύ των άλλων :

·         Από το είδος, την πρόγνωση της νόσου και την ένταση των συμπτωμάτων.

·         Από την προσωπικότητα του ασθενούς και το μορφωτικό του επίπεδο.

·         Από την δύναμη και την ικανότητά του να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα.

·         Από το υποστηρικτικό του περιβάλλον.

·         Και φυσικά από τη διαθεσιμότητα και την ικανότητα της ψυχολογικής υποστήριξης του θεράποντος ιατρού ή της θεραπευτικής ομάδας. Γιατί όταν έρχεσαι αντιμέτωπος με μία δύσκολη αρρώστια και πολύ συχνά με τον επικείμενο θάνατο, η ψυχολογική στήριξη δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση.

 Η προσωπικότητα του αρρώστου είναι το βασικότερο κριτήριο για το πως θα προσεγγίσεις και θα υποστηρίξεις ψυχολογικά τον ασθενή. Και η προσωπικότητα έχει να κάνει με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Όλοι οι άνθρωποι είμαστε διαφορετικές προσωπικότητες. Aναφέρω μερικά παραδείγματα στην προσπάθειά μου να καταστήσω σαφές τι εννοώ.

 Η υπεραπαιτητική προσωπικότητα

Οι άνθρωποι που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία έχουν πολλές απαιτήσεις. Χρειάζονται πολύ φροντίδα, ιδιαίτερη προσοχή και συνεχείς συμβουλές. Το να παίρνουν προσοχή, το να τους αφιερώνεις χρόνο, να τους παρέχεις ιδιαίτερη φροντίδα το βιώνουν σαν ισοδύναμο αποδοχής και αγάπης. Στηρίζονται πολύ πάνω στους άλλους για να νιώθουν ασφάλεια και προστασία. Όταν αυτοί οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με τον καρκίνο, οι αντιδράσεις τους θυμίζουν αντιδράσεις μικρού παιδιού. Σε αυτές τις προσωπικότητες, μέσα στα πλαίσια του εφικτού, αφιερώνεις περισσότερο χρόνο, γιατί έτσι μόνον καθησυχάζουν.

Η τακτική, μεθοδική προσωπικότητα

 Οι άρρωστοι με αυτόν τον τύπο προσωπικότητας στην ζωή τους είναι ιδιαίτερα τακτικοί, ακριβείς, συγκρατημένοι, συνεπείς, ευσυνείδητοι. Τους απασχολούν υπερβολικά οι έννοιες του σωστού και του λάθους. Οι άνθρωποι που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία θέλουν να έχουν τον έλεγχο των πραγμάτων, να ξέρουν το πως και το γιατί με κάθε λεπτομέρεια. Όταν βρεθούν κάτω από στρες, πόσο μάλλον υπό το βάρος μιας δύσκολης αρρώστιας, έχουν μεγάλη ανάγκη να γνωρίζουν με ακρίβεια την κατάστασή τους, γιατί έτσι ελέγχουν το άγχος τους.

Αυτές οι προσωπικότητες όσα περισσότερα αγνοούν, τόσο περισσότερο αγχώνονται. Θέλουν να γνωρίζουν όλα τα δεδομένα. Στην περίπτωση όμως του καρκίνου, όσα περισσότερα γνωρίζουν, τόσο περισσότερο άγχος βιώνουν, καθώς συνειδητοποιούν ότι η κατάσταση τείνει να ξεφύγει από τον έλεγχό τους. Αυτό τους αγχώνει υπέρμετρα και μπορεί να τους αποδιοργανώσει.

 Ο άνθρωπος όταν γεννιέται είναι πλήρως εξαρτώμενος από τρίτους. Οι άνθρωποι αυτοί αναβιώνουν έντονα το πρωταρχικό άγχος. Τον φόβο ότι θα χάσουν την αυτονομία τους, τον φόβο ότι θα εξαρτηθούν οριστικά από τρίτους, θα χάσουν την αξιοπρέπειά τους...

Σε κάθε περίπτωση χρειάζεται ευελιξία, διάκριση και ένα μέτρο στο πόσα δεδομένα θα ειπωθούν και πως θα ειπωθούν.

Η σαγηνευτική προσωπικότητα

Ο άρρωστοι με τη συγκεκριμένη προσωπικότητα παρουσιάζονται ως γοητευτικοί άνθρωποι. Η εξωτερική τους εικόνα έχει πολύ μεγάλη σημασία και έχουν μεγάλη ανάγκη για προσοχή και θαυμασμό. Ο καρκίνος πλήττοντας την εικόνα αυτή, πλήττει καίρια την αυτοεκτίμηση και τον ναρκισσισμό τους. Ακόμα και στο κρεβάτι του πόνου, τούς ενδιαφέρει πολύ η εικόνα τους.

Η χημειοθεραπεία, η ακτινοθεραπεία, η ορμονοθεραπεία και οι χειρουργικές επεμβάσεις μπορούν να προκαλέσουν παρενέργειες και να επηρεάσουν την εικόνα του σώματος και συνακόλουθα την αυτοπεποίθηση των αρρώστων. Εδώ χρειάζεται να τους πεις καμιά καλή κουβέντα παραπάνω για την εξωτερική τους εικόνα. Το έχουν ανάγκη.

Ας μην ξεχνάμε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουμε ναρκισσιστικά στοιχεία. Το στήθος για παράδειγμα, είναι σύμβολο θηλυκότητας και σεξουαλικότητας και η αφαίρεσή του από μία γυναίκα αποτελεί ναρκισσιστικό πλήγμα, καθώς απειλεί την ταυτότητα της γυναίκας. Αν αυτό ισχύει για τη μέση γυναίκα, φανταστείτε πόσο ισχύει για μια γυναίκα με έντονα ναρκισσιστικά στοιχεία. Το αν θα δημιουργηθεί αρνητική αντίληψη για το σώμα και την σεξουαλικότητα και σε ποιο βαθμό, έχει να κάνει με την ωριμότητα της γυναίκας, τον βαθμό αυτοεκτίμησης και αυτοσεβασμού που έχει. Έχει να κάνει όμως και με το βαθμό ναρκισσισμού που κουβαλά ο κάθε άνθρωπος. Όσο μεγαλύτερος είναι, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να αποσταθεροποιηθεί ή και να αποδιοργανωθεί.

Επιφυλακτική, καχύποπτη & φιλόνικη προσωπικότητα

Οι άρρωστοι αυτοί στην κοινωνική, επαγγελματική, ακόμη και στην οικογενειακή ζωή τους είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικοί απέναντι στους άλλους. Συχνά καχύποπτοι, εριστικοί, ευερέθιστοι. Εύκολα αμφισβητούν τις καλές προθέσεις των άλλων. Το έντονο άγχος που τους προκαλεί ο καρκίνος θα είναι η αφορμή για να εκδηλώσουν πολύ εύκολα τον θυμό ακόμα και την οργή τους. Θα είναι επιθετικοί απέναντι σε γιατρούς, νοσηλευτές, ακόμη και απέναντι στο Θεό. Εύκολα παρερμηνεύουν το παραμικρό και ψάχνουν αφορμή για καυγά. Χρειάζεται να είσαι ιδιαίτερα προσεκτικός στο τι θα πεις και πως θα το πεις. Θέλει πολύ υπομονή και ηρεμία από τους θεράποντες. Αν χρειαστεί θα μπουν όρια.

Αναφέρω συνοπτικά μερικές λέξεις κλειδιά :

Επαρκής πληροφόρηση: Όχι πληροφόρηση με το σταγονόμετρο, όχι όμως και υπερπληροφόρηση. Η ενημέρωση αφορά τη διάγνωση, την πρόγνωση της νόσου και το είδος των θεραπειών που θα εφαρμοστούν. Αφορά τις αναμενόμενες παρενέργειες από αυτές και τον τρόπο διαχείρισής τους τόσο από τον ασθενή όσο και την οικογένειά του. Μιλάμε συγκεκριμένα και όχι αόριστα. Βασικός στόχος της πληροφόρησης είναι η μείωση του άγχους απέναντι στο άγνωστο. Απέναντι σε αχαρτογράφητα νερά. Ενθαρρύνεται η ενεργή συμμετοχή του ασθενή στις αποφάσεις, όπου βεβαίως είναι δυνατόν.

Σεβασμός: Μπορεί για σένα να είναι ο τρισχιλιοστός ογκολογικός ασθενής που αντιμετωπίζεις. Πολλές φορές οι μεγάλοι αριθμοί μας κάνουν να προσπερνάμε, να υποτιμούμε τον έναν πάσχοντα, το μοναδικό πρόσωπο. Η αλήθεια είναι ότι ο κάθε ένας από εμάς αντιμετωπιζόμαστε από την στατιστική υπηρεσία σαν ένας αριθμός. Ένα άτομο. Η πραγματικότητα είναι ότι και να χαθούμε δεν θα πάθει ο κόσμος τίποτα, αλλά εμείς αν σωθούμε, θα σωθεί όλος ο κόσμος με την έννοια ότι για μάς, η ζωή μας, είναι όλος ο κόσμος. Να αντιμετωπίζουμε λοιπόν τον πάσχοντα ως πρόσωπο μοναδικό και όχι ως ένα ακόμη άτομο.

Αλήθεια: Ο κανόνας είναι ότι δεν λέμε ψέματα. Αφήνω ένα μικρό παραθυράκι για τις προσωπικότητες εκείνες που είναι τόσο εύθραυστες, που το άκουσμα όλης της αλήθεια μπορεί να τις τσακίσει και να τις στείλει μια ώρα αρχύτερα στον θάνατο. Χρειάζεται διάκριση και ιδιαίτερη ευελιξία στις απαντήσεις. Στον ευάλωτο πάσχοντα, θα του αποκαλύψεις μέρος της αλήθειας, όχι όμως όλη την αλήθεια και ταυτόχρονα δεν θα του στερήσεις την ελπίδα. Θυμηθείτε ότι όλοι όσοι αυτοκτονούν έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Δεν βλέπουν καμία προοπτική. Έχουν χάσει την ελπίδα και είναι απελπισμένοι. Είναι πολύ σημαντικό να καλλιεργείς την ελπίδα με βάση όμως τα πραγματικά δεδομένα. Γιατί πραγματικά η ελπίδα πεθαίνει τελευταία.

Νόημα : Τίποτα δεν είναι τόσο επώδυνο, όσο είναι ο πόνος, σωματικός και ψυχικός, της ανίατης αρρώστιας. Λάθος! Τίποτα δεν είναι τόσο επώδυνο όσο η ανυπαρξία νοήματος σε αυτό που ζούμε, σε αυτό που κάνουμε! Τίποτα δεν είναι τόσο επώδυνο όσο η έλλειψη ελπίδας και προοπτικής! Γιατί ακόμη και σε τραγικές συνθήκες μπορεί να βρεις νόημα στον ανείπωτο πόνο που βιώνεις. Και η νοηματοδότηση του πόνου μπορεί να προσδώσει άλλα χαρακτηριστικά στον πόνο και ενδεχομένως και άλλη προοπτική ζωής, όπως συμβαίνει στον τοκετό, τη γυμναστική, τη δίαιτα.

"Αν η ζωή έχει νόημα στη χαρά, τότε έχει νόημα και στον πόνο. Αρκεί ο κάθε άνθρωπος να βρει ποιο είναι το προσωπικό του νόημα σε όλο αυτό που του συμβαίνει." Ξέρετε ποιος το λέει αυτό; Ο Βίκτωρ Φρανκλ, ένας από τους μεγαλύτερους ψυχιάτρους του 20ου αιώνα. Έζησε τρεισήμισι χρόνια σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Φρανκλ ανέπτυξε την υπαρξιακή ψυχοθεραπευτική μέθοδο που έχει ως κεντρικό άξονα την αναζήτηση ενός νοήματος ζωής, ενός προσωπικού λόγου για να ζήσει κάποιος. Για τον Φρανκλ, το προσωπικό αυτό νόημα γίνεται ο πανίσχυρος κινητήρας που κρατάει τον άνθρωπο στη ζωή.

Παιδιά: Όλοι οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι επισκέψεις παιδιών προσφέρουν ανακούφιση στους ογκολογικούς ασθενείς, ακόμη και στους ανίατους. Μην ξεχνάτε ότι το παιδί συμβολίζει την ελπίδα και η ύπαρξή του νοηματοδοτεί τη ζωή πολλών γονιών. Οι επισκέψεις γίνονται εφόσον συναινεί γονιός και παιδί.

Η Ψυχολογική υποστήριξη του ογκολογικού ασθενή είναι πολύ σημαντική. Παίζει σπουδαίο ρόλο στην ποιότητα και στην πορεία του ασθενή και χρειάζεται να γίνεται με νοιάξιμο και σεβασμό.